भारतात म्हातारपण सुखकर की कठीण? आधीपासून तयारी का गरजेची?

६० नंतरचं आयुष्य फक्त जगायचं नाही, तर सन्मानाने आणि आनंदाने घालवण्यासाठी आधीपासून तयारी गरजेची.”

निवृत्तीनंतरही आरोग्य, आर्थिक स्वातंत्र्य आणि सामाजिक आधार कसा जपावा?”

भारतात वृद्धांची संख्या झपाट्याने वाढतेय. आज आपण जिथे आहोत, तिथून पुढील २५ वर्षांत चित्र खूप वेगळं दिसणार आहे. राष्ट्रीय मानवाधिकार आयोगाच्या आकडेवारीनुसार, २०५० पर्यंत देशात जवळपास ३५ कोटी लोक ६० वर्षांवरील असतील. म्हणजेच प्रत्येक पाच पैकी एक भारतीय जेष्ठ नागरिक असेल.

वय वाढणं ही नैसर्गिक प्रक्रिया आहे, पण त्यासोबत येणाऱ्या आव्हानांसाठी आपण तयार नसू, तर म्हातारपण कठीण होऊ शकतं. आरोग्य, आर्थिक सुरक्षितता, सामाजिक नाती आणि मानसिक स्वास्थ्य — या सगळ्याची नीट तयारी करणे गरजेचं आहे

बदलतं कुटुंबव्यवस्थेचं चित्र

पूर्वी भारतात मोठी संयुक्त कुटुंबं सामान्य होती. वडीलधाऱ्यांना नेहमीच मुलं, नातवंडं आणि नातेवाईकांची साथ मिळायची. त्यांना वेळ, काळजी आणि आदर मिळायचा. आज परिस्थिती वेगळी आहे

पुरुषांसोबत महिलाही नोकरीसाठी घराबाहेर असतात.

मुलं शिक्षण किंवा नोकरीसाठी दुसऱ्या शहरात किंवा देशात राहतात.

या बदलांमुळे अनेक वृद्धांना एकटेपणा, मानसिक तणाव आणि आधाराची कमतरता जाणवते.

म्हातारपणी येणाऱ्या प्रमुख अडचणी

आरोग्याची समस्या

वयोमानानुसार शरीरातील रोगप्रतिकारक शक्ती कमी होत जाते. ‘एजिंग इन इंडिया’ अहवालातील काही धक्कादायक आकडेवारी:

३५% पेक्षा जास्त वृद्धांना हृदयविकार

३२% जणांना उच्च रक्तदाब

१३% जणांना मधुमेह

३०% जण तणावग्रस्त, तर ८% नैराश्यात

हाडं व सांधे दुखीचे प्रमाणही लक्षणीय

याशिवाय, ९२% वृद्धांना श्रवणदोष असून, अनेकांकडे श्रवणयंत्रासारखी साधनं नाहीत. दृष्टीदोष, लठ्ठपणा, वजन कमी असणं अशा समस्या वेगवेगळ्या राज्यांत वेगवेगळ्या प्रमाणात आढळतात.

आर्थिक सुरक्षिततेचा अभाव

भारतातील ७८% वृद्धांकडे पेन्शनची सुविधा नाही. त्यामुळे ७०% पेक्षा जास्त जण मुलांवर किंवा इतर कुटुंबीयांवर आर्थिकदृष्ट्या अवलंबून असतात.

ग्रामीण भागात ४०% वृद्ध ६० वर्षांनंतरही काम करतात.

शहरी भागात प्रत्येक चौथ्या वृद्धावर कर्जाचं ओझं असतं, विशेषतः आरोग्यखर्चामुळे.

3. सामाजिक भेदभाव आणि एकटेपणा

दिल्लीसारख्या शहरांत १२% पेक्षा जास्त वृद्धांना वयानुसार भेदभावाचा अनुभव येतो.

१८% वृद्ध महिला आणि ५% वृद्ध पुरुष एकटे राहतात.

डिजिटल कौशल्यांचा अभाव असल्यामुळे ९३% वृद्ध ऑनलाईन फसवणुकीच्या धोक्यात असतात.

वृद्धांची संख्या का वाढतेय?

जन्मदर कमी होणं

वैद्यकीय तंत्रज्ञानामुळे आयुर्मान वाढणं

जपान, जर्मनीसारख्या विकसित देशांत वृद्धांची टक्केवारी आधीच खूप जास्त आहे. आता विकसनशील देश, जसं की भारत, या लोकसंख्या बदलाचा सामना करत आहेत.

म्हातारपण सुखकर बनवण्यासाठी तयारीचे ५ महत्वाचे टप्पे

वयाचा प्रवास थांबवता येत नाही, पण त्याला आनंदी आणि सन्मानजनक बनवण्यासाठी काही गोष्टी आजपासून सुरू करता येतात.

आर्थिक सुरक्षिततेची योजना

विमा योजना: आरोग्यविमा, जीवनविमा आणि वृद्धापकाळासाठी विशेष योजना घेणं आवश्यक.

पेन्शन योजना: NPS, EPF, PPF, अॅन्युइटी योजना यामध्ये गुंतवणूक करा.

आपत्कालीन निधी: किमान ६ महिन्यांचा खर्च भागवेल इतका रक्कम ठेवावा.

कर्जमुक्त जीवन: निवृत्तीपूर्वी शक्य तितकं कर्ज फेडून टाका.

आरोग्याकडे लक्ष

संतुलित आहार: कमी तेल, कमी साखर, भरपूर फळं-भाज्या, प्रथिने.

नियमित व्यायाम: दररोज किमान ३० मिनिटं चालणं, योगा, स्ट्रेचिंग.

नियमित तपासण्या: हृदय, रक्तदाब, मधुमेह तपासण्या वेळेवर करा.

मानसिक स्वास्थ्य: ध्यान, वाचन, छंद जोपासणं.

सामाजिक नातं जपणं

जुने मित्र, नातेवाईकांशी संपर्क ठेवणं.

सामुदायिक उपक्रम, क्लब, धार्मिक किंवा सांस्कृतिक गटात सहभाग.

शेजाऱ्यांशी मैत्रीपूर्ण वागणूक.

4. डिजिटल साक्षरता

ऑनलाइन व्यवहार, UPI, सोशल मीडिया, व्हिडिओ कॉलिंग शिकणं.

फसवणूक टाळण्यासाठी सायबर सुरक्षा जागरूकता.

5. मानसिक आणि भावनिक तयारी

आयुष्याच्या या टप्प्याला सकारात्मक दृष्टिकोनातून बघणं.

आपल्या अनुभवाचा फायदा समाजाला देणं — तरुणांना मार्गदर्शन, सामाजिक काम.

स्वतःला व्यस्त ठेवणं — बागकाम, लेखन, हस्तकला, प्रवास.

भारतात वृद्धत्वाचा प्रवास पुढील काही दशकांत आणखी वेगाने वाढणार आहे. आरोग्य, आर्थिक सुरक्षितता, सामाजिक नातं आणि मानसिक स्वास्थ्य — या चार स्तंभांवर आधारलेलं म्हातारपणच खरं समाधान देणारं ठरेल. आजपासून थोडी शहाणपणाची तयारी केल्यास उद्या सन्मानाने आणि आनंदाने जगता येईल.