Vasco da Gama ने भारत शोधला?” – इतिहासाची खरी Story जाणून घ्या!
“वास्को द गामा” हे नाव ऐकताच आपल्याला शालेय इतिहासाचा धडा आठवतो – ‘वास्को द गामाने भारताचा शोध लावला’.
पण खरंच का? भारत काही हरवला होता का? की कुठे अदृश्य झाला होता? नाही. भारत हजारो वर्षांपासून अस्तित्वात होता – समृद्ध संस्कृती, संपत्ती, मसाले, वस्त्रं, दागदागिने, विद्या-विद्वान याने परिपूर्ण. मग गामाने नेमकं काय शोधलं?
त्याने भारताचा नव्हे तर “युरोपातून भारतात पोहोचणाऱ्या सागरी मार्गाचा शोध” लावला.
ही गोष्ट फक्त एका खलाशाची नाही, तर त्या काळच्या जगाच्या राजकारण, व्यापार आणि साहसाची गोष्ट आहे. चला तर, वेळेच्या प्रवासात आपण जाऊया पंधराव्या शतकात, जिथे एका छोट्याशा युरोपियन देशाने – पोर्तुगालने – संपूर्ण जगाच्या व्यापाराचा चेहरामोहरा बदलून टाकला.
त्या काळचं युरोप आणि मसाल्यांची जादू
१५व्या शतकात युरोपियन समाजात एक वेड लागलं होतं – भारतीय मसाले.
मिरी, दालचिनी, वेलची, लवंग, आले – आज आपण स्वयंपाकघरात रोज पाहतो तेव्हा साधं वाटतं. पण त्या काळी युरोपियन लोकांसाठी हे मसाले म्हणजे सोनेहून मोलाचं.
त्यांच्याशिवाय अन्न बेचव वाटायचं, औषधांमध्येही त्यांचा उपयोग व्हायचा आणि श्रीमंतीचं प्रतीक मानलं जायचं.
पण अडचण अशी की, हे मसाले थेट भारतातून युरोपात येत नसत. मध्य पूर्वेतील अरबी व्यापाऱ्यांनी यावर मक्तेदारी ठेवली होती. भारतातून ते मसाले घेत आणि दुप्पट-तिप्पट भावाने युरोपात विकत. युरोपियन लोकांना भारत कुठे आहे, तिथं कसं जायचं हे माहीतच नव्हतं. त्यामुळे त्यांना अरबी लोकांच्या दारावरच उभं रहावं लागायचं.
युरोपातील राष्ट्रांना ही परिस्थिती अजिबात रुचली नाही. “ज्या देशाकडे थेट भारतात जाणारा मार्ग असेल, तो जगाचा राजा बनेल” – हा विचार प्रत्येक राजाच्या डोक्यात पक्का बसला होता.
स्पर्धा – स्पेन विरुद्ध पोर्तुगाल
या महास्पर्धेत दोन देश आघाडीवर होते – स्पेन आणि पोर्तुगाल.
दोन्ही देशांचे राजे जग जिंकण्याचं स्वप्न पाहत होते. आणि दोघांनाही सर्वात जास्त हवासा होता भारतात जाणारा मार्ग.
स्पेनने आधी पाऊल उचललं. त्यांनी एक इटालियन खलाशी – ख्रिस्तोफर कोलंबस – याला पूर्वेकडील मार्ग शोधायला पाठवलं. कोलंबस बिचारा निघाला खरा, पण गणित चुकलं.
पूर्वेकडे भारत गाठण्याऐवजी तो थेट पश्चिमेकडे अमेरिकेला जाऊन धडकला. त्याला वाटलं तो भारतात आलाय, म्हणूनच आज अमेरिकेतील मूळ रहिवाशांना “इंडियन” म्हणतात. पण नंतर लक्षात आलं – हे भारत नव्हे, एक नवीन खंड आहे.
स्पेनच्या या चुकीनंतर पोर्तुगालला संधी मिळाली. पोर्तुगाल आधीपासूनच एक प्रबळ सागरी शक्ती होती. कारण त्यांच्या प्रिन्स हेन्री द नेव्हिगेटर यांनी खास नेव्हिगेशन स्कूल स्थापन केलं होतं, जिथे खलाशी, खगोलशास्त्रज्ञ, नकाशाकार तयार होत होते.
हेन्रीचं स्वप्न होतं – भारताकडे जाणारा मार्ग सापडला पाहिजे.
आफ्रिकेच्या टोकापर्यंतचा प्रवास
१४८७ मध्ये एक मोठं यश मिळालं. पोर्तुगीज खलाशी बार्थोलोम्यू डियाझ आफ्रिकेच्या दक्षिण टोकापर्यंत पोहोचला. त्या ठिकाणाला त्याने नाव दिलं – “केप ऑफ गुड होप.”
इथे आल्यावर पोर्तुगालला कळलं की, “अटलांटिक महासागराच्या पलीकडे अजून एक महासागर आहे – हिंद महासागर.”
म्हणजे भारताकडे जाण्याची दारं आता उघडली आहेत.
डियाझच्या मोहिमेने प्रेरित होऊन, पोर्तुगालच्या राजाने गुप्तहेर पाठवले – जे अरबी व्यापाऱ्यांच्या वेषात भारताबद्दल माहिती गोळा करत होते. यामुळे आता त्यांना भारताची साधारण दिशा माहीत झाली होती. उरला होता फक्त सागरी प्रवास.
टोर्डेसील्सचा तह – जगाचं विभाजन
पण स्पेन- पोर्तुगाल यांच्यात स्पर्धा इतकी तीव्र झाली की पोपलाही मध्यस्थी करावी लागली.
१४९४ मध्ये टोर्डेसील्सचा तह झाला. एका काल्पनिक रेषेने अटलांटिक महासागर दोन भागात विभागला.
रेषेच्या पश्चिमेला जे काही आहे ते स्पेनचं.
पूर्वेला जे काही आहे ते पोर्तुगालचं.
या कराराने पोर्तुगालला भारताकडे जाणाऱ्या मार्गावर मक्तेदारी मिळाली. राजा मॅन्युएलने आता ठरवलं – “भारत गाठण्याची मोहिम आपणच यशस्वी करायची.”
वास्को द गामा – प्रवासाची सुरुवात
८ जुलै १४९७ रोजी, चार जहाजं घेऊन वास्को द गामा निघाला.
सोबत होते सुमारे १७० खलाशी, रसद, शस्त्रं आणि एका राष्ट्राची स्वप्नं.
प्रवास खूप कठीण होता. वाऱ्यांचा अंदाज, उसळणाऱ्या लाटा, आजार, भूक, पाण्याची टंचाई – प्रत्येक दिवस हा मृत्यूशी झुंज देणारा होता.
कधी आफ्रिकेच्या किनाऱ्यावर मुसलमान शासकांनी त्यांचं स्वागत नाकारलं, तर कधी खलाशांमध्ये बंडखोरीची चिन्हं दिसू लागली. पण गामाने हार मानली नाही.
अरब खलाशी ‘अहमद इब्न माजिद’
पूर्व आफ्रिकेत मलिंदी या ठिकाणी गामाला एक मौल्यवान साथीदार मिळाला – प्रसिद्ध अरब नेव्हिगेटर अहमद इब्न माजिद.
त्याला भारतीय समुद्राच्या वाऱ्यांची, लाटांची उत्तम माहिती होती. त्याच्या मदतीने गामाने शेवटचा टप्पा सुरू केला – अरबी समुद्र पार करणे.
२० मे १४९८ – भारतभूमीवर आगमन
आणि मग – २० मे १४९८ रोजी – दीर्घ प्रवासानंतर गामाचं जहाज भारताच्या कालिकत (आजचं कोझिकोड, केरळ) या बंदरात पोहोचलं.
तो क्षण फक्त गामासाठी नाही, तर संपूर्ण जगाच्या इतिहासासाठी महत्त्वाचा होता.
भारतातील लोकांना कदाचित फारसा फरक पडला नसेल – कारण भारत नेहमीच व्यापाऱ्यांसाठी खुला होता – पण युरोपसाठी ही क्रांती होती.
भारतातील मसाल्यांचे ढीग पाहून गामा अक्षरशः थक्क झाला. सोन्याची खाण सापडल्यासारखाच आनंद त्याला झाला.
परिणाम – व्यापार ते सत्ता
गामाने तीन महिने भारतात घालवले आणि मग परतीचा प्रवास सुरू केला. मात्र परतताना परिस्थिती अधिक भयानक होती –
स्कर्व्ही सारख्या आजाराने खूप खलाशी मृत्यूमुखी पडले.
सुरुवातीच्या १७० लोकांपैकी फक्त ५४ लोक उरले होते.
त्याचा स्वतःचा भाऊ पाओलोही मृत्यूमुखी पडला.
पण तरीही मोहिम यशस्वी ठरली. कारण आता युरोपियन राष्ट्रांनी भारताकडे जाणारा थेट सागरी मार्ग शोधून काढला होता.
याच मार्गामुळे नंतर पोर्तुगालने भारतीय व्यापारावर वर्चस्व गाजवलं, त्यानंतर डच, फ्रेंच आणि शेवटी ब्रिटिश आले.
सुरुवातीला मसाल्यांसाठी आलेले युरोपियन अखेर भारताचे शासक बनले – आणि त्याचा परिणाम आपण सगळ्यांनी पाहिलाच आहे.
शोध भारताचा नव्हे तर मार्गाचा
म्हणून जेव्हा आपण म्हणतो – “वास्को द गामाने भारताचा शोध लावला” – ते तितकंसं खरं नाही.
त्याने भारत नव्हे, तर भारताकडे पोहोचण्याचा मार्ग शोधला.
भारतातील संस्कृती, लोक, परंपरा, व्यापार हे सगळं आधीपासूनच अस्तित्वात होतं.
पण गामाच्या प्रवासामुळे भारताचं दार युरोपियनांसाठी उघडलं – आणि त्यामुळे इतिहासाचा प्रवाह कायमचा बदलला.
गामाचे हेतू शुद्ध नव्हते – तो व्यापार, संपत्ती आणि सत्ता यासाठी आला होता.
पण त्याच्या धाडस, जिद्द आणि समुद्राशी झुंजार लढ्याला नक्कीच दाद द्यावी लागते.
३०० दिवस समुद्रात, २४,००० मैलांचा प्रवास, अनगिनत संकटं – तरीही त्याने हार मानली नाही.
त्याचा प्रवास हा केवळ एका राष्ट्राचा नव्हे तर जगाचा इतिहास घडवणारा ठरला.